Với sự phát triển của công nghệ, thương mại điện tử (TMĐT) ngày càng thu hút được nhiều chủ thể tham gia. Bên cạnh những lợi ích khi chuyển đổi mô hình kinh doanh là nhiều thách thức về vấn đề thực thi quyền sở hữu trí tuệ (SHTT) khi vẫn khó xác định được hành vi xâm phạm, trách nhiệm của các bên liên quan…
Đánh giá từ Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ Khoa học và Công nghệ) cho thấy, thị trường TMĐT Việt Nam đang có quy mô khoảng bốn tỷ USD, tỷ lệ sử dụng thiết bị thông minh là hơn 70%; ở các vùng nông thôn có hơn 50% số người dân sử dụng. Dự kiến thị trường TMĐT ở Việt Nam sẽ tăng trưởng khoảng 22% mỗi năm, kỳ vọng đạt 10 tỷ USD trong 5 năm tới. TMĐT ngày càng phát triển, kéo theo tình trạng xâm phạm quyền SHTT trên mạng ngày càng gia tăng khiến vấn đề bảo hộ quyền SHTT trong môi trường mới đang gặp nhiều thách thức.
Theo Phó Chánh Thanh tra Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Như Quỳnh, có ba dạng hành vi xâm phạm phổ biến: xâm phạm quyền SHTT trong môi trường TMĐT; cạnh tranh không lành mạnh liên quan đến tên miền; quảng cáo hàng hóa xâm phạm quyền SHTT. Nhiều website thường xuyên xuất bản các tác phẩm, đăng tải bài hát, truyện, phim… đã được bảo vệ quyền tác giả mà không có sự cho phép của chủ thể quyền.
Ngay như nguyên tắc sở hữu tên miền, do nguyên tắc đăng ký trước thì được quyền sử dụng cho nên rất nhiều thương hiệu lớn gặp khó khăn, như: tên miền “cvtv.vn” của Công ty cổ phần Truyền thông - Truyền hình Việt Nam có chứa thành phần phân biệt “cvtv” tương tự gây nhầm lẫn với nhãn hiệu “VTV” của Đài Truyền hình Việt Nam (Giấy đăng ký nhãn hiệu số 52468 cấp ngày 04-02-2004); tên miền “grazia.com.vn”, “grazia.vn” trùng với nhãn hiệu “GRAZIA” của Arnodol Mondadori Editore SPA (Đăng ký quốc tế số 276829, 276833)... Thậm chí không ít website, cửa hàng trực tuyến bán công khai sản phẩm giả, nhái nhãn hiệu nổi tiếng của Louis Vuitton, Gucci, Chanel... sử dụng hình ảnh, logo, thương hiệu của một số nhãn hiệu nổi tiếng như Apple, Samsung để bán, quảng cáo, chào hàng…
Tuy nhiên, hiện nay vẫn khó xác định được tổ chức, cá nhân vi phạm; khó thu thập chứng cứ về yếu tố xâm phạm; khó xác định giá trị hàng hóa; lực lượng chức năng chưa có nhiều kinh nghiệm và bản thân các doanh nghiệp chưa nhận thức đầy đủ về bảo vệ quyền SHTT trong môi trường TMĐT. Đã có không ít vụ việc bị cơ quan chức năng phát hiện, nhưng tại nơi bán chỉ để một vài sản phẩm giả mạo, cho nên chỉ có thể xử phạt hành chính. Một vấn đề nữa được nhiều chuyên gia quan tâm là hiện nay có rất nhiều website, sàn giao dịch trực tuyến cho các công ty, cá nhân thuê cửa hàng và bán hàng giả mạo tràn lan.
Cách đây ít lâu, Cục TMĐT và Công nghệ thông tin (Bộ Công thương) đã tổ chức ngày hội mua sắm trực tuyến có tên Online Friday với nhiều tiêu chí xét duyệt về sản phẩm, nhãn hiệu nhằm tránh việc khuyến mãi ảo, hàng giả... Thậm chí, có cả cơ chế phản ánh, cảnh báo xấu về những gian hàng bán hàng giả, khuyến mãi ảo... Nhưng thực tế, khi triển khai chương trình, nhiều đơn vị lại bán hàng giả, hàng nhái, hàng xâm phạm quyền SHTT ngay tại sàn giao dịch trực tuyến này, khiến không ít người tiêu dùng bị lừa, bỏ tiền ra mua sản phẩm “nhái”.
Trong số 23 thành viên của ban tổ chức chỉ có năm người thuộc Bộ Công thương, Sở Công thương TP Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, 18 người khác là đại diện của các doanh nghiệp và một số còn nằm trong danh sách bị... phản ánh, bị cảnh báo xấu trực tuyến. Theo Thứ trưởng Bộ KH và CN Trần Văn Tùng, việc xử lý hành vi xâm phạm quyền SHTT đối với các cá nhân, doanh nghiệp hoạt động kinh doanh độc lập đã có cơ sở để thực hiện, nhưng vẫn chưa có hướng dẫn nào để xử lý những đơn vị “chủ” sàn giao dịch, cho thuê cửa hàng để các đối tượng bán hàng giả, hàng xâm phạm quyền SHTT. Nếu chỉ phát hiện và xử phạt hành chính thì vẫn chưa đủ sức răn đe, bởi không ít đối tượng sẵn sàng thuê gian hàng, bán hàng giả đạt nhiều lợi nhuận rồi đóng cửa.
Theo Phó Cục trưởng Cục SHTT Lê Ngọc Lâm, có không ít sản phẩm giá rẻ vi phạm nhãn hiệu, sáng chế được bảo hộ đã bán thông qua các website mua bán trực tuyến của bên thứ ba. Chủ sở hữu quyền khi phát hiện các hành vi xâm phạm cần cung cấp chứng cứ (URL) cho cơ quan có thẩm quyền điều tra; yêu cầu các nhà cung cấp dịch vụ In-tơ-nét (ISP) đóng các website vi phạm, xóa bỏ nội dung vi phạm. Các website giao dịch trực tuyến phải áp dụng hệ thống đăng ký đối với người bán hàng để bảo đảm thông tin nhận dạng là chính xác, có thể truy xuất; thiết lập các quy định nội bộ để giải quyết khiếu nại liên quan quyền SHTT và hàng giả mạo.
Với mục tiêu tạo môi trường kinh doanh lành mạnh, bảo đảm quyền lợi chính đáng của người tiêu dùng cũng như chủ thể quyền, Nhà nước đã xây dựng hệ thống pháp luật về SHTT khá đầy đủ. Tuy nhiên trong quá trình thực thi, các lực lượng chức năng vẫn chưa có sự phối hợp chặt chẽ, thiếu cơ chế chính sách đồng bộ và còn nhiều bất cập khác trong quá trình đấu tranh với các hành vi xâm phạm quyền SHTT trong môi trường TMĐT. Bởi vậy, cần sớm hoàn thiện các văn bản pháp luật, bổ sung quy định, chế tài xử lý vi phạm SHTT trong môi trường TMĐT đủ mức răn đe. Các doanh nghiệp, chủ thể quyền SHTT cần áp dụng các biện pháp bảo vệ và có sự hợp tác với cơ quan nhà nước... Qua đó, mới có thể nâng cao hiệu quả công tác thực thi quyền sở hữu trí tuệ trong môi trường TMĐT tại Việt Nam.